Rządowy model obrony cywilnej jest podwójną fikcją. Dr Grzegorz Kwaśniak o nowej ustawie o ochronie ludności i obronie cywilnej

Dr Grzegorz Kwaśniak o nowej ustawie o ochronie ludności i obronie cywilnej: praktycznie likwiduje obronę cywilną jako samodzielny podmiot systemu bezpieczeństwa oraz marginalizuje znaczenie organów samorządu terytorialnego oraz społeczności lokalnych

Przyjęcie przez Sejm RP w marcu 2022 r. ustawy o obronie Ojczyzny spowodowało, że obrona cywilna, która i tak funkcjonowała do tej pory bardzo słabo, dodatkowo straciła prawne podstawy swojego istnienia i tak naprawdę przestała istnieć. Na szczęście jeszcze tego samego roku MSWiA podjęło pracę nad opracowaniem projektu ustawy ponownie powołującej obronę cywilną do życia. Prace zakończyły się uchwaleniem przez Sejm, w grudniu 2024 r., ustawy o ochronie ludności i obronie cywilnej, jednak przyjęty rządowy model obrony cywilnej (wirtualny) spotkał się z krytycznym przyjęciem ze strony wielu ekspertów, którzy zaproponowali model własny i niezależny (realny) odbiegający znacznie od modelu rządowego. 

Obrona cywilna model wirtualny 
Najważniejszą rzeczą, która najbardziej różni model rządowy od modelu niezależnego jest poważna degradacja miejsca i roli obrony cywilnej w systemie bezpieczeństwa państwa. Projekt rządowy praktycznie likwiduje obronę cywilną jako samodzielny podmiot systemu bezpieczeństwa oraz w rzeczywistości, wbrew formalnym zapisom, marginalizuje znaczenie organów samorządu terytorialnego oraz społeczności lokalnych. Ponieważ, po pierwsze, pozbawia obdarzonych społecznym zaufaniem polityków samorządowych realnych narzędzi w postaci oddziałów obrony cywilnej, do bezpośredniego i rzeczywistego wpływu na praktyczną realizację zadań obrony cywilnej. Po drugie, nie mobilizuje lokalnych społeczności do aktywnego włączania się w realizację zadań obrony cywilnej, a wprost przeciwnie, lekceważy ich znaczenie oraz powoduje niechęć do działania i marginalizację.

Jednocześnie, likwidując podmiotowość obrony cywilnej, przekazuje wykonywanie zadań obrony cywilnej w czasie pokoju do aktualnie istniejących podmiotów ochrony ludności np. Państwowej Straży Pożarnej (PSP) oraz nie tworzy żadnych nowych zdolności w czasie stanu wojennego i wojny, a jedynie zmienia ich nazwę na podmioty obrony cywilnej. Ponieważ, po pierwsze, oddaje problematykę bezpośredniej realizacji zadań obrony cywilnej w ręce, być może bardziej kompetentnego merytorycznie, np. komendanta powiatowego PSP, ale obarczonego już znacznymi obowiązkami w zakresie funkcjonowania systemu ratowniczo-gaśniczego na terenie powiatu. Po drugie, nakłada na istniejące już podmioty ochrony ludności, w tym szczególnie na jednostki organizacyjne PSP i OSP, dodatkowe obowiązki na czas wojny, nie wzmacniając ich pod względem organizacyjnym. 
Kolejną poważną wadą modelu rządowego jest to, że w praktyce likwiduje on możliwości tworzenia nowych formacji i oddziałów obrony cywilnej przez wojewodów, starostów, wójtów, burmistrzów, preferując wykorzystanie istniejących już jednostek organizacyjnych PSP i OSP oraz zawieranie porozumień o współpracy w realizacji zadań ochrony ludności np. z organizacjami pozarządowymi i przedsiębiorcami, co nie zastąpi autentycznego i spontanicznego zaangażowania miejscowej ludności.

Całkowicie oderwany od rzeczywistości społeczno-ekonomicznej oraz ilości czasu, który pozostał do ewentualnej wojny, jest również proponowany model budowy budowli ochronnych (schronów i ukryć). Przerzucanie całej odpowiedzialności na samorządy oraz właścicieli lub zarządców budynków, czyli w zdecydowanej większości spółdzielnie mieszkaniowe, jest całkowicie nierealne i pozbawione szans na skuteczną realizację. Sytuację pogarsza jeszcze wprowadzenie fikcyjnej kategorii „miejsca doraźnego schronienia”, co całkowicie fałszuje rzeczywisty obraz sytuacji, dając obywatelom fikcyjne poczucie bezpieczeństwa i narażając ich w ten sposób na poważne ryzyko utraty życia lub zdrowia. 
Podsumowując, proponowany rządowy model obrony cywilnej jest podwójną wirtualną fikcją, która po pierwsze, poprzez użycie w tytule ustawy określenia „o ochronie ludności” pozoruje tworzenie jakiegoś nowego systemu ochrony ludności, który w rzeczywistości istnieje już od kilkudziesięciu lat. Po drugie, w praktyce nie tworzy żadnych nowych struktur i zdolności (w postaci np. oddziałów obrony cywilnej) a jedynie pozoruje działanie, w praktyce przenosząc na PSP całą odpowiedzialność za realizację zadań obrony cywilnej, w czasie stanu wojennego i wojny, do których PSP jest całkowicie nieprzygotowana. 
Na zakończenie warto dodać, że proponowany przez obecny rząd model jest niezgodny z aktualną i obowiązującą całą administrację publiczną Strategią Bezpieczeństwa Narodowego RP oraz zawartą w niej strategią obrony powszechnej, ponieważ zamiast angażować i przygotowywać do obrony oraz ochrony swojego zdrowia, życia i mienia jak najszersze kręgi miejscowej ludności, pod pozorem profesjonalizmu tworzy zamknięty i izolowany od społeczeństwa system, składający się głównie z profesjonalnych strażaków-ratowników, nie przygotowując do działania obywateli, mieszkańców konkretnych osiedli, ulic, bloków, które mogą stać się obiektem ataku lotniczego, rakietowego, dronowego itp.

Obrona cywilna model realny
Alternatywny wobec modelu rządowego model niezależny nawiązuje bezpośrednio do aktualnej strategii bezpieczeństwa i proponuje budowę powszechnego modelu obrony cywilnej opierającego się na masowym udziale ochotników, obywateli, mieszkańców miast i wsi zorganizowanych w lokalnych strukturach opartych o organy administracji samorządowej, według następujących zasad. Po pierwsze, obrona cywilna powinna być rzeczywistą organizacją o prawdziwej strukturze, na której czele powinien stać powołany przez Prezesa Rady Ministrów Szef Obrony Cywilnej jako centralny organ administracji rządowej. Kierowanie strukturą, która obejmuje cały kraj, i dotyczy bezpośrednio prawie 2 mln ludzi, musi być realizowana przez osobę kompetentną i odpowiedzialną, która odpowiada bezpośrednio przed Prezesem Rady Ministrów. Po drugie, autentycznymi a nie formalnymi liderami w zakresie realizacji zadań obrony cywilnej powinni być starostowie, wójtowie oraz burmistrzowie. Bowiem osobą, która cieszy się największym zaufaniem i poparciem społeczności lokalnych jest wybrany w demokratycznych wyborach samorządowy lider i to on ma największe doświadczenie w kierowaniu funkcjonowaniem powiatu lub gminy. Dlatego w sytuacji wojny to on jest najlepszym kandydatem do kierowania walką o swoje życie i zdrowie przez obywateli, którzy mu zaufali w wyborach.
Po trzecie, system powinien zachęcać i przygotowywać do działania jak największą ilość obywateli, mieszkańców miast, powiatów i gmin, którzy w poczuciu odpowiedzialności za życie, zdrowie i mienie swoje, swojej rodziny, swoich sąsiadów powinni spontanicznie i ochotniczo, ale w sposób zorganizowany – właśnie w ramach obrony cywilnej angażować się do obrony i ochrony swoich miast, wiosek, osiedli, ulic i domów.
Po czwarte, system powinien wspierać powszechną edukację dla bezpieczeństwa szczególnie wśród dzieci i młodzieży oraz organizować powszechne szkolenia z samoobrony dla ludności.
Po piąte, system powinien integrować, koordynować oraz nadzorować funkcjonowanie większości pozostałych podsystemów związanych z bezpieczeństwem i ochroną ludności na terenie województw, powiatów i gmin, poprzez wojewódzkie i powiatowe inspektoraty bezpieczeństwa.
Specyficzne cechy wojny hybrydowej i totalnej powodują, że w przyszłości znaczenie obrony cywilnej będzie jeszcze większe niż obecnie, dlatego w ocenie wielu ekspertów niezbędne jest pilne podjęcie działań mających na celu budowę skutecznego i zintegrowanego systemu obrony cywilnej. Brak systemu obrony cywilnej lub utworzenie go na podstawie błędnych założeń, będzie skutkowało podejmowaniem działań improwizowanych, opartych jedynie na doraźnie podejmowanych decyzjach, co może znacznie obniżać ich skuteczność i spowodować olbrzymie straty wśród ludności cywilnej oraz w gospodarce narodowej.
Dlatego priorytetem dla rządu RP, na najbliższe lata, powinno być sformowanie powszechnej, nowoczesnej, obywatelskiej i realnej, czyli prawdziwej obrony cywilnej, obejmującej prawie 2 mln obywateli (3-5 tys. ratowników w powiecie) zorganizowanych w formacjach i oddziałach obrony cywilnej, a także wspierającej edukację dla bezpieczeństwa wśród dzieci i młodzieży oraz prowadzącej szkolenia z powszechnej samoobrony dla ludności.#

dr Grzegorz Kwaśniak
Autor jest dyrektorem Zakładu Bezpieczeństwa Państwowej Akademii Nauk Stosowanych w Nysie, ekspertem ds. bezpieczeństwa państwa i zarządzania strategicznego, twórcą koncepcji i pełnomocnikiem MON ds. budowy Wojsk Obrony Terytorialnej.