Stanisław Kluza: Nysa straciła swoją szansę 

Wywiad ze Stanisławem Kluzą, ministrem finansów RP (2016), pierwszym szefem Komisji Nadzoru Finansowego (2006-2011), a obecnie dyrektorem Instytutu Debaty Eksperckiej i Analiz „Quant Tank”. Jednym z twórców programu 500+, ekspertem Innowacyjnej Nysy, która zaproponowała wprowadzenie w Nysie bonu wychowawczego, jeszcze zanim wdrożył go polski rząd.  

„Nowiny Nyskie” - Jak znalazł się Pan w programie Innowacyjna Nysa?
Stanisław Kluza - W 2011 r. naukowo zajmowałem się miastami i powiatami, które w kolejnych fazach transformacji systemowej były zagrożone jednym z największych ryzyk rozwojowych, jakim jest depopulacja. Innymi ryzykami była utrata pracy z powodu zamknięcia dużych zakładów pracy, a także emigracja osób młodych, bo tu nie powstał system, który by ich tu zatrzymywał. Z punktu widzenia demograficznego jest jasne, że żeby mieć dzieci i decydować się na rodzinę, to trzeba mieć zapewnione bezpieczeństwo finansowe i zawodowe. Tymczasem Opolszczyzna miała największy współczynnik emigracji w kraju. Miasta traciły dzietność poprzez to, że ci którzy lada moment powinni mieć dzieci, wyjeżdżali stąd, a ci którzy tu zostawali wpadali w problemy finansowe, spowodowane właśnie brakiem zatrudnienia. Nysa była takim sztandarowym przykładem depopulacji właśnie poprzez utratę miejsc pracy. O tych problemach opowiedział mi pan Mariusz Nasiborski, który w Nysie prowadził przedsiębiorstwo i zauważył te problemy. W 2012 r. zaczęliśmy się zastanawiać, czy są jakieś elementy, niekoniecznie skomplikowane i kosztowne, które dobrze urządzone są w stanie przynajmniej ten proces zahamować, a być może nawet odwrócić. Jednym z podstawowych pomysłów było sprzężenie zwrotne między polityką rodzinną i polityką rynku pracy. Wokół tego powstała Innowacyjna Nysa. 

- Polityką demograficzną zajmował się pan jednak wcześniej…
- W 2004 r. zwróciłem uwagę na to, że osoby decydujące się na dzieci są bardziej obciążane fiskalnie niż osoby, które dzieci nie mają. To zapoczątkowało politykę prodemograficzną w Polsce. Okazało się, że państwo poprzez złe ustawienie systemu podatkowego sprawia, że dzietność jest mniejsza. Wyliczyliśmy, że od wydatków rodziców, tych najbardziej podstawowych, państwo zabiera miesięcznie ok. 400 – 500 zł z tytułu podatku VAT na jedno dziecko. Wtedy wprowadziliśmy odpis podatkowy na dzieci. 

- To nie był jednak jedyny pomysł?
- Powstawało wiele pomysłów, np. połączenia polityki zatrudnienia i demografii, polityki mieszkaniowej i demografii, wprowadzenie kart dużych rodzin, a także połączenie systemu emerytalnego i demografii. To były koncepcje wypracowane między 2012 a 2015 r. przy Związku Dużych Rodzin, gdzie działało grono ekspertów, którego byłem przewodniczącym. Wtedy dowiedzieliśmy się o Nysie od pana Mariusza, której groziła zapaść gospodarcza i demograficzna, jeśli nie zostaną podjęte odpowiednie działania. Naszym celem była próba połączenia różnych pomysłów w jedną całość, bo one rozwiązywały problemy tu i teraz, ale nie miały formy strategii dalekosiężnej. Innowacyjna Nysa miała być takim narzędziem. Program został opracowany przez ekspertów, ale wdrożony został w innej formie i bez ich wiedzy. Osobiście wciągnąłem w program Innowacyjna Nysa wiele osób, którzy byli doradcami i ekspertami, a którzy za to nie dostali ani złotówki, płacili nawet za dojazdy i noclegi. Pracowali dla idei, którą było ratowanie miasta. 

- Dlaczego zainteresowaliście się Nysą?
- Nysa została przedstawiona nam przez pana Nasiborskiego, jako taki tygiel i Polska w pigułce, co potwierdzały organizowane tu prawybory. Znaczenie miały też procesy społeczne, które tu się działy, a które odzwierciedlały to, co się dzieje w Polsce. Zastanawialiśmy się czy można przełamać tę samonapędzającą się spiralę depopulacji w połączeniu z różnymi bodźcami. 

- A kiedy powstał pomysł bonu wychowawczego?
- W 2013 roku, a implementowany był w 2014 r. Bon nyski, bo o nim mowa, nigdy nie miał być świadczeniem socjalnym, on miał wywoływać sprzężenia zwrotne na rynku pracy, co oznacza, że dawał korzyść ekonomiczną w momencie, kiedy się było aktywnym na rynku pracy. W koncepcji bonowej było tak, że miał on ograniczać możliwość korzystania ze świadczeń z OPS, a nie jak to jest teraz, że z nich można korzystać. Celem było też ograniczanie wydatków na pomoc społeczną. Bon miał być finansowany z budżetu gminy tylko w pierwszym roku, a potem miał on być finansowany z oszczędności z OPS. Nyski bon miał wywołać też taki efekt, żeby zrównać podatników - osoby samotnie wychowujące dzieci i pełne rodziny, które płaciły z tego tytułu wyższe podatki. Poza tym, bon nie miał działać wstecz, a tak się stało w Nysie. Program został wypaczony do tego stopnia, że efekt dzietności wyniósł 4 dzieci przy wydatkach 6 mln zł!

- Co to znaczy?
- Nasz program został zaprzepaszczony, bo co innego zostało zaplanowane, a co innego zostało zrobione. Eksperci, może nie tyle poczuli się oszukani, ale pomysł bonu wychowawczego nigdy nie miał być programem wyborczym, tylko realnym narzędziem do rozwiązania problemu, jednego z największych w naszym kraju. Nadzieja, którą wiązali z Nysą eksperci, rozczarowała ich. To zaś sprawiło, że przestali się w to angażować dalej, a zespół przestał istnieć.

- Czy dotarło do nich, że chodziło o wybory a nie o rozwiązanie problemu?
- Oczywiście, że dotarło, bo to bardzo inteligentne osoby, które zauważyły, że ich praca dla idei została wykorzystana dla czyjegoś interesu. Co więcej, ktoś znienacka wykorzystał część ich pomysłu, przypisując sobie jego autorstwo. Nie mówmy, że zostali oszukani, ale co najmniej rozczarowani i zawiedzeni tym co się stało. I to od strony czysto ludzkiej należy rozpatrywać, że zespół, który został skrzyknięty wokół i dla idei, został potraktowany przedmiotowo. Ktoś zbudował sobie na ich pracy karierę.

- Czy pan Kolbiarz był członkiem zespołu?
- Nie uczestniczył ani w przygotowaniu, ani wdrażaniu programu. Dostał gotowy program, z którego coś sobie powybierał, czasem bez zrozumienia głębi i przesłania, dostosowując do swoich potrzeb. Mija 5 lat od jego wdrożenia w Nysie, czyli minimalny okres, po którym można wyciągać wnioski, i już wiemy, że poniósł on całkowitą porażkę, bo stał się bonem socjalnym, a nie prodemograficznym. 

- Porażkę? Burmistrz twierdzi, co innego…
- Lista porażek jest długa. Największą jest to, że ludzie dobrej wiary, którzy chcieli coś zrobić dla idei, poczuli się rozczarowani sposobem wdrożenia tej idei w Nysie. Oni mogli być ambasadorami Nysy na poziomie ogólnopolskim, bo to były znane nazwiska, jak profesor Jadwiga Staniszkis, profesor Krzysztof Rybiński, który ten nyski pomysł przekazał Jarosławowi Kaczyńskiemu, który powiedział, że chce to zrobić na poziomie ogólnopolskim. To dowodzi o sile oddziaływania tego zespołu, która została zaprzepaszczona. Dziś po doświadczeniach z Innowacyjną Nysą, zachęcam pana burmistrza do tego, żeby spróbował zorganizować podobny zespół ekspertów i zachęcił ich do przyjazdu do Nysy. 
Druga porażka to taka, że Innowacyjna Nysa, która była całością, została okaleczona. To tak, jakby ktoś dostał ciasto, wyjadł z niego rodzynki, a resztę wyrzucił do kosza. Program został wdrożony, ale nie było już ekspertów, którzy mogli go ocenić i analizować, dlatego stał się sierotą. Program zatracił tożsamość, bo nie było ludzi, którzy go stworzyli
Trzecia rzecz, to brak ewaluacji. Nie mogło do niej dojść, bo nie było zespołu, który stworzył program, a osoby go wdrażające nie rozumiały jego zasad. W zespole były osoby potrafiące analizować skutki wprowadzanych polityk społecznych, ale okazały się niepotrzebne. 

- Czy burmistrzowi zależało na ocenie? 
- Myślę, że było mu wszystko jedno, bo nikt z jego grona nie potrafił tego zrobić. Nie było ewaluacji programu, a więc nie można mówić, że odniósł on sukces, bo nikt go nie zweryfikował naukowymi metodami. Ostatnia rzecz, to kwestia tego, że jeśli ktoś nadużywa programów społecznych do realizacji swoich celów politycznych lub wizerunkowych, to osłabia jego wartość. Nastąpiła zmiana priorytetu, ktoś zaczął budować swoją wartość, kosztem innej. Innymi słowy, wykorzystał program do osobistych celów, zamiast realizować pilotażowy program tak, jak został pomyślany. Każda inna forma zrobiła z niego karykaturę i z tym mamy do czynienia w Nysie.# 

Rozmawiał Piotr Wojtasik